Agim Vinca - Urnă vie (Urnë e gjallë) antologie de autor [RO]

Poet, cercetător al fenomenului literar, profesor, antologator, traducător, personalitate a vietii sociale si politice albaneze, Agim Vinca (Agím Vínţa) s-a născut la 22 mai 1947 în localitatea Veleshta din actuala Republică Macedonia.

Este autorul a numeroase volume, printre care: Phoenix, Malul dorului, În loc de biografie, Arma si visul, Vreme rea pentru lirică, Drina, Sonet singuratic, Psalmii rădăcinii (poezii), Structura dezvoltării poeziei actuale albaneze, Ceasurile poeziei, Alternativa literară albaneză, Albanezii între mit si realitate, Curs de teorie literară, de la antichitate până azi, Panteonul ideilor literare (studii, eseuri, publicistică) etc. Trăieşte şi lucrează la Prishtina. 

În româneşte / Përktheu në rumanisht: Kopi Kyçyku 
Prefaţa: Iolanda Malamen
Scrisoare de la Paris: Ardian Marashi


Triumful mărturisirii

Iolanda Malamen

Puternicul sentiment al istoriei, cît şi spaţiul legendar în care aceasta şi-a desăvîrşit atît bucuriile, cît şi nefericirile, se văd cu o neprihănire magică în literatura albaneză de ieri şi de azi, literatură care-şi clamează cu o remarcabilă energie dreptul moral la supravieţuire şi la recunoaştere. Dincolo de hazardul neîndurător şi fastidios deseori, acum, cînd deschiderea şi culturală către lume ne dă dreptul nouă, tuturor, să învăţăm şi ceea ce s-a omis cu multă cruzime politică decenii de-a rîndul, a venit timpul să aşezăm în limbajul cuvenit valorile epice şi lirice, pentru a nu ne lăsa amăgiţi de prejudecăţi şi obsesii.

Agim Vinca este unul dintre cei mai cunoscuţi şi citiţi poeţi albanezi, şi astăzi, iată, am în faţa ochilor o carte cu un titlu paradoxal şi incitant: Urnă vie, în traducerea excepţională a scriitorului Kopi Kyçyku. Este o antologie ce cuprinde cumva cronologic texte începînd cu 1978 şi pînă în 2006. Fervoarea imnică cu care autorul se mărturiseşte, de la primul şi pînă la ultimul poem, cu claritatea şi emoţia pe care i-o dau vocaţia lecturii şi harul poetic, este susţinută de luciditatea patetică a lumii în mişcare.

Agim Vinca este peregrinul mînat să străbată locuri magice, amintind de triumfuri legendare şi de nume intrate în legendă, de pustiiri războinice, dar şi de calmul familial, dînd consistenţă unui documentar extrem de riguros, cu date şi întîmplări fastuos precizate. Este poezia unui intelectual care se redescoperă pe sine clipă de clipă, raportînd istoria culturală a lumii, la Albania, patria care semnifică mai presus de identitatea statală, propria sa viaţă.

Agim Vinca nu este un sentimental, şi nici un bucolic camuflat în sintagme emfatice, el este un fin şi rafinat observator care, mînuind cu meşteşug limbajul, dă poeziei veridicitatea unui act scriptic de o mare forţă şi senzualitate. Ar fi de enumerat unele poeme memorabile, figurate aproape obiectiv, a căror curgere se justifică tensionat, şi fără patimă dispreţuitoare: La mormîntul lui Bonaparte, Palimpsest despre femeie şi carte, Rugă pentru Maica Tereza, Cînd sunt omorîţi poeţi. Senzaţia puternică a ieşirii din contingent, naşte o meditaţie-epilog: Voi muri într-o zi pe/ această pădure de asfalt/ Necăjit şi întristat fără/ vorbe şi fără voce/ Voi pleca singur din/Infarct-mânia./ Eu, lupul singuratic AV. (Lup singuratic-Epilog).

Ca un cronicar acrib, Agim Vinca înregistrează, după cum aminteam mai sus, date şi locuri legendare, injustiţii, invocă izbăvirea prin libertate, dar nu uită să amintească prieteniile care l-au marcat, cît şi multele figuri glorioase ale Albaniei, de care este legat spiritual şi sufleteşte.

Uneori tristeţea copleşitoare este însoţită de o dureroasă şi subtilă ironie, ca în acest poem care dă titlul cărţii:

Martie elveţian. Cer cenuşiu. / Aşteaptă-ne azi în vizită, Moissi! / La mormântul tău, sus la Morkota / Urc aidoma lui Hristos pe vârful Golgotei. // Mă apasă crucea. Nu. Un strop de lacrimă. / Nu sunt Iisus Hristos, nici Don Quijote. / Spătar nebun, Icar fără aripi / Un pic Faust, un pic Hamlet. // Martie elveţian. Soare cu dinţi. / O rugăciune în albaneză la mormântul tău. / Litere negre, marmură albă. / Întreb: încotro mă duc? Şi de unde vin? // Martie elveţian. Cer şmecher. / Doamna Europă, vechea vulpe, / Ce fel de dramă se joacă / astăzi acolo, în Balcani / Teatru absurd, glonţ şi tămâie! // Martie elveţian. Soare cu dinţi. / Stau tăcut lângă mormântul tău. / Sunt singur în turmă. Lipsit / de voce, fără cuvinte. / Şi parcă sunt o urnă vie.

Cu siguranţă, ar mai fi multe de spus despre poezia lui Agim Vinca, şi despre nobila ei expresivitate, dar opresc aici experienţa mea de cititor, subliniind că Urna vie este o carte a iubirii, a prieteniei, a sensului istoriei, a dialogului, a spaimei faţă de vid, despre credinţă, o carte despre preţuirea vieţii, dar şi despre cinstirea celor dispăruţi. Stilul lipsit de afectare, pe alocuri eseistic, dă forţă şi mai multă exprimării. Faptul că Agim Vinca publică astăzi o carte în limba română, este un act literar necesar pe care îl salutăm cu bucurie.

Bucureşti, vară 2010

Ngadhnjimi i dëshmimit

Ndjenja e fuqishme e historisë, si dhe hapësira legjendare në të cilën ajo i ka përkryer si gëzimet, ashtu edhe fatkeqësitë, këqyren me një panjollësi të magjishme në letërsinë shqiptare të djeshme dhe të sotme, letërsi e cila shpall me një energji të shquar të drejtën morale të mbijetimit dhe të njohjes. Përtej guximit të padurueshëm dhe shpesh bezdisës, tani kur hapja kulturore drejt botës na jep të drejtë, të gjithëve, të mësojmë edhe çka na ishte mohuar me egërsi të madhe politike për dhjetëvjetësha me radhë, ka ardhur koha t’i mbarështrojmë me gjuhën e duhur vlerat epike dhe lirike, që të mos e lëmë veten të zhgënjehemi nga paragjykime dhe obsesione.

Agim Vinca është njëri nga poetët shqiptarë më të njohur e më të lexuar dhe ja, sot kam para syve një libër me titull paradoksal dhe nxitës: Urnë e gjallë, në përkthimin e jashtëzakonshëm të shkrimtarit Kopi Kyçyku. Është një antologji që përfshin deri diku kronologjikisht krijime duke filluar nga viti 1978 e deri më 2006. Gjallëria himnore me të cilën autori hap zemrën, që nga vjersha e parë deri tek e fundit, me qartësinë dhe emocionin që i japin vokacionin leximit e dhuntinë poetike, mbështetet nga kthjelltësia patetike e botës në lëvizje.

Agim Vinca është shtegtuesi i ngarë të përshkojë vise magjike, duke na sjellë ndër mend ngadhënjime të futura në legjendë; shkretime luftërash, por edhe qetësinë familjare duke i dhënë fuqi një dokumentari tejet rigoroz, me të dhëna dhe ndodhi të saktësuara me madhështi. Është poezia e një intelektuali që vetëzbulohet çast pas çasti, duke raportuar historinë kulturore të botës, në Shqipëri, në atdheun që kuptimëson më epërisht se identiteti shtetëror, jetën e vet.

Agim Vinca nuk është një sentimental dhe as ndonjë bukolik i fshehur pas sintagmash emfatike; ai është një vëzhgues i hollë dhe i rafinuar që, duke e përdorur me mjeshtëri gjuhën, i jep poezisë vërtetësinë e një akti shkrimor me forcë dhe ndjeshmëri të madhe. Lipset të përmenden disa poema të mrekullueshme, me figuracion gati-gati objektiv, rrjedhja e të cilave përligjet përmes tensionit dhe pa patos përçmues: Tek varri i Bonapartit, Palimpsest për gruan dhe librin, Lutje për Nënë Terezën, Kur vriten poetët. Ndjesia e fuqishme e daljes nga kontingjenti, lind një përsiatje-epilog: Do të vdes një ditë në këtë pyll asfalti / Zemërak e i pikëlluar pa fjalë e pa zë / Do të ik fillikat a nga infarkt-inati / Unë, ujku i vetmuar AV. (Ujk i vetmuar-Epilog).

Si një kronikan akrib, Agim Vinca regjistron, sikurse përmenda më lart, të dhëna dhe vise legjendare, padrejtësi; evokon përkryerjen përmes lirisë, por nuk harron të kujtojë miqësitë që i kanë lënë mbresa, si dhe shumë figura të lavdishme të Shqipërisë, me të cilat është i lidhur shpirtërisht e me gjithë zemër.

Nganjëherë trishtimi kaplues është i shoqëruar nga një ironi e hollë, si në këtë poezi që i jep titullin librit (Urnë e gjallë):

Mars zviceran. Qiell i hirtë. / Na prit, Moisi, sot në vizitë! / Te varri yt, përpjetë Morkotës / Ngjitem si Krishti majë Golgotës. / Më rëndon kryqi. Jo. Një pikë loti. / S'jam Jezu / Krishti, as Don Kishoti. / Shqytar i marrë, Ikar pa fletë / Pakëz Faust, pakëz Hamlet. / Mars zviceran. Diell me dhëmbë. / Një lutje shqip mbi varrin tënd. / Shkronja të zeza, / mermer i bardhë. / Pyes: ku shkoj? E nga kam ardhë? / Mars zviceran. Qiell me hile. /

Zonja Evropë, e moçmja-skile, / Ç'dramë luhet sot atje në Ballkan / Absurd-teatër - plumb e temjan! / Mars zviceran. Diell me dhëmbë. / Qëndroj i heshtur pranë varrit tënd. / Në turmë i vetëm. Pa zë, pa fjalë. / E më ngjan vetja - urnë e gjallë. (Lugano, 1994)

Me siguri mund të thuheshin edhe shumë gjëra të tjera për poezinë e Agim Vincës dhe për shprehshmërinë e saj të fisme, por po e ndal këtu përvojën time prej lexuesi, duke nënvizuar që Urna e gjallë është një libër i dashurisë, i miqësisë, i kuptimit të historisë, i dialogut, i tmerrimit nga zbrazëtia, për besimin, një libër për vlerësimin e jetës, por edhe për nderimin e të rënëve. Stili pa afeksion, vende-vende eseistik, i jep edhe më shumë forcë shprehësisë. Fakti që Agim Vinca boton sot në gjuhën rumune është një akt letrar i nevojshëm që e përshëndetim me gëzim.

Bukuresht, verë 2010

Vinca, sau poetul ”permanenţelor albaneze”
- Scrisoare de la Paris -

Ardian Marashi[1]

În stilul autorilor universitari, Agim Vinca îşi face operă în două fronturi, în cel al cercetării literare şi în cel al creaţiei literare, privilegiind, după caz, uneori pe unul, alteori pe celălalt. Ca pedagog, Vinca cercetează aspectul emblematic al creaţiei, spre a scoate reguli şi definiţii abstracte prin care se ajunge la o înţelegere standartizată a artei cuvîntului. Ca poet, el îşi introduce singur mâinile în aluatul literar, spre a găti o artă ce este totul în afara cuvântului standartizat.

Cititorului simplu, ce se poate încolăci în faţa teoretrizării ştiinţei literare, cu gândul că poezia unui teoretician seamănă mai mult sau mai puţin cu un frigider de mijloace şi figuri îngheţate, sau cu un seif ce se deschide doar de un cod special, Vinca îi oferă o poezie vie, în ale cărei vene curge sângele cald al esenţelor albaneze şi apa plină de dor a bătrânei Drina. În această poezie strălucesc costumele multicolore ale unui folclor strămoşesc, defilează numele cunoscute şi necunoscute ale etnosului zilnic, îşi capătă formă sentimentele, speranţele, revoltele şi energia vieţii trecătoare.

Pe cititorul cu pretenţii, ce caută o scară respectabilă de abstracţii, Vinca îl invită într-o călătorie simbolică către “psalmii rădăcinii”, acolo unde, într-un mod figurativ se plămădesc realitatea şi chipurile “permanenţei albaneze”. În “gâtlejul” acestui vulcan straniu ce stă tot timpul treaz, poetul aruncă parcă hazardat frânturi de viaţă şi vise ce se amestecă şi dospesc în magma seculară, pentru a ieşi puternic la suprafaţă, ca o flacără sau ca un fum.

Atunci, în faţa acestui spectacol uluitor, poetul se transformă într-o urnă vie, care se hrăneşte cu focul comun al lui Icar Cel-plin-de-speranţă, al lui Don Quijote Cel-cu-speranţe nebuneşti, al lui Hamlet Cel-speranţă-pierdut, şi al lui Faust Cel-de-speranţă-făuritor. El vine şi devine un sine simbolic, în care se împleteşte toată problematica poeziei:

Spătar nebun, Icar fără aripi

Un pic Faust, un pic Hamlet.

În aspectul formal al poeziei, totuşi, căutarea lui Vinca urmează cărările bătute, uneori foarte bătute, rămănându-i fidel tradiţiei şi formelor poetice care şi-au dovedit trăinicia prin încercări.

Vinca, ose poeti i ”permanencave shqiptare”
- Letër nga Parisi -

Në stilin e autorëve universitarë, Agim Vinca bën vepër në dy fronte, në atë të kërkimit letrar dhe atë krijimit letrar, duke privilegjuar sipas rastit herë njërin front e herë tjetrin. Si pegadog, Vinca hulumton aspektin emblematik të krijimit, për të nxjerrë rregulla e përkufizime abstrakte përmes të cilash mbërrihet në një kuptim të standardizuar të artit të fjalës. Si poet, ai i fut vetë duart në brumin letrar, për të gatuar një art që është gjithçka tjetër përpos fjalë e standardizuar.

Lexuesit të thjeshtë, që mund të tkurret para teorizimit të shkencës letrare, me mendimin se poezia e një teoricieni i ngjan pak a shumë një frigoriferi mjetesh e figurash të ngrira ose një kasaforte që hapet veç me kod të posaçëm, Vinca i ofron një poezi të gjallë, në damarët e së cilës rrjedh gjaku i ngrohtë i esencave shqiptare dhe ujët e përmallshëm të Drinit plak. Në atë poezi vezullojnë kostumet shumëngjyrëshe të një folklori stërgjyshëror, parakalojnë emrat e njohur e të panjohur të etnosit të përditshëm, marrin formë ndjesitë, shpresat, revoltat dhe energjia e jetës kalimtare.

Lexuesin më kërkues, që kërkon nga poezia një shkallë abstraksioni të respektueshme, Vinca e fton në një udhëtim simbolik kah “psalmet e rrënjës”, aty ku në mënyrë të figurshme ngjizen identiteti dhe trajtat e “permanencës shqiptare”. Në grykën e këtij vullkani të çuditshëm që rri gjithë kohës zgjuar, poeti hedh ashtu pështjellueshëm dromca jete e ëndrrash, që atypari përzihen e mbruhen me magmën shekullore, për të dalë vrullshëm në sipërfaqe si flakë o si tym.

Atëbotë, para këtij spektakli çmeritës, poeti shndërrohet në një “urnë të gjallë”, e cila ushqehet me zjarrin e përbashkët të Ikarit shpresëmadh, të Don Kishotit shpresëmarrë, të Hamletit shpresëbjerrë dhe Faustit shpresëfarkëtues. Ai vjen e bëhet një vetje simbolike, në të cilën ndërthuret e gjithë problematika e poezisë:

Shqytar i marrë, Ikar pa fletë,

Pakëz Faust, pakëz Hamlet.

Në aspektin formal të poezisë, sidoqoftë, kërkimi i Vincës gjurmon shtigjet e rrahura, ndonjëherë shumë të rrahura, duke mbetur besnik i traditës dhe i formave poetike që e kanë sprovuar vetveten.

Ardian Marashi

(Drejtor i Qendrës Albanologjike në Tiranë dhe profesor

në Institutin e Gjuhëve dhe të Qytetërimeve Orientale –

INALCO në Paris)