Bajram Sefaj: "Parisul în zadar" - roman [RO]

Ardian-Christian Kyçyku


Mërgimi dhe (i)realiteti i botës

Tema e mërgimit është bërë pothuajse vendimtare për fatet e prozës shqiptare pas rënies së Perdes së Hekurt. Në më pak se dy dhjetëvjetsha, shqiptarëve u është dashur të kalojnë nga izolimi i egër, - përfshi atë në imagologji dhe masmedia, - në një botë që synon të shndrrohet në fshat global, pa kufij, por e sunduar nga kufijtë pakrahasimisht më të ngrirë të paragjykimeve. Shumë shkrimtarë shqiptarë morën udhën e mërgimit, qoftë ky edhe kulturor. Të tjerë u bënë shkrimtarë pikërisht në hapësirën e panjohur që duhej të ishte, ose të shndrrohej në Tokë (lexo: Shpirt) të Premtuar. Me ndjenjën e çrrënjosjes, e zgjimit në një botë që ishte e lirë sipas disa parimesh, por mbetej gjithaq e pamëshirshme sipas parimesh të tjera, shkrimtarët shqiptarë u përpoqën të zgjidhin me ndihmën e mërgimit, të paktën dy probleme të mprehta. Në radhë të parë: të mos e humbin identitetin nën trysninë e sulmeve ndonjëherë të dhunshme, dërrmuese të mallit ndaj një jetë të grabitur (e cila i pat lindur dhe pat qënë e tyrja), ose nën trysninë e lojnave cinike, për të mos thënë demonizuese, të himerave. Së dyti: duke u ndërgjegjësuar se letërsia e shkruar në mërgim mund të shkallmojë kufijtë virtualë ndërmjet letërsive të quajtura të mëdha, të mesme e të vogla, dhe është në gjendje ta sheshojë udhën e përshtatjes me rregullat e reja të mbijetesës, apo të lartimit shpirtëror, pavarësisht nga prejardhja etnike, gjuhësore, gjeopolitike e autorit. Brenda një kohe të shkurtër, shkrimtarët tashmë të shrrënjosur në treva si Gjermania, Zvicra, SHBA, Greqia, Rumania etj, i kanë sjellë letërsisë shqiptare vepra dhe kryevepra që mund të „ndeshen” pa kurrfarë ndruajtjeje me libra të vjetër a të rinj, lindur ose që i kushtohen mërgimit dhe që „lenë nam” në masmediat e botës. Lexuesi në gjuhën shqipe, qoftë në mërgim, qoftë në hapësirën shqipfolëse, ka kësisoj nga një copëz të personalizuar - dhe shpesh botërisht të vlefshme - të përvojës së mërgimit, por edhe të një imazhi të panjohur më parë, ende apo vazhdimisht të panjohur, të Atdheut, të këqyrur tashmë ndryshe, në tjetër kontekst, nga hapësira e huaj. Sikurse dihet, shqiptarët janë përballur edhe me një eksod mizor në shekullin e XV-të, kur pothuajse gjysëm milioni njerëzish u detyruan të kaptonin Detin Adriatik dhe të nguliteshin në Itali, që të mund të mbijetonin në mungesë të të madhërishmit Skënderbej, që kaloi në përjetësi në vitin 1468.

Jeta shkruan romane. Kjo është një nga frazat-kyçe të vëllimit „Gazetaria ime”, shkruar nga prozatori, eseisti dhe gazetari i mirënjohur kosovar Bajram Sefaj, i cili, duke iu bashkuar pa dashur lumit të atyre që ikin nga shtëpia, pas gjysëmshekulli të jetuar në atdhe, zgjohet në një udhëtim të çuditshëm, të sunduar nga mëdyshje, pyetje retorike, ankthe, por edhe nga vegime që vetëm çrrënjosja mund t’i përftojë – udhëtim drejt Parisit. Është një ndryshim i madh ndërmjet ikjes në mërgim kur ende nuk e ke mbyllur rininë, kur fuqia e himerave dhe e ambicjeve duket sikur nuk njeh pengesa të asnjë lloji, dhe zgjimit fillikat si qyq, krejt i huajsuar, në një farë pensioni në fuqi të pensionit, pikërisht kur pjekuria nis të bëhet pleqëri. Por drama shqiptare nuk ka dashur t’ia dijë për moshën e atyre që janë zgjedhur të vuajnë. Parisi i Dritave, djep mitik i kulturës dhe qytetërimit evropian dhe jo vetëm kaq, shndrrohet befas edhe në një djep të mjaft fatkeqësh, kur secili syresh ka Parisin e vet, pluhuruar njëheresh me ëndrrat jo për një jetë më të mirë, më ngopëse, më famësjellëse, po për një jetë të natyrshme. Gjatë shumë breznive, në Ballkan nuk ëndërrohet për një vetëqënie të butë, si në pupla, të ëmbël, pa kokëçarje dhe pa tronditje, por për vetëqënien ashtu si e ka lënë Zoti, për një bashkëjetesë të prirë vetëm nga baraspesha e krijuar nga qëniet dhe gjërat e domosdoshme. Duke mos mundur të bëjë asgjë për këtë ëndërr, pjesa tjetër e Kontinentit Plak, përherë i ri kur vjen fjala për shpërthime apo ruajtje të hedonizmit, e bëri zakon t’i përqëndronte virtualisht (një hap larg reales) në hapësirën ballkanike, të gjitha fatkeqësitë e mundshme, të gjitha mëkatet, të gjitha veset, tradhtitë, prapësitë dhe mizoritë. Nga ky shkak, (ri)takimet e të dyja copëzave të të njëjtit kontinent, kanë qënë dhe janë të mbizotëruara nga mosbesimi dhe pesimizmi i fshehur. Gjendja ndryshon me ngadalësi, humb kohë sa herë që ndryshon për keq ose nuk ndryshon dot për mirë, duke dëshmuar se nuk mjafton që jeta të shkruajë romane për aq kohë sa romanet nuk arrijnë me shumë zemërgjerësi e mirëkuptim të shkruajnë jetë.

Udhëtimi i protagonistit të „Parisi kot” (roman-reportazh, e quan autori) ze fill në një ditë varrimi. Motra e Ndreut vdes pas një jete thuajse binjake me jetën e krejt hapësirës eurojuglindore, ndërkohë që vëllai shkon drejt qëndrës së Evropës, paçká se kështu po shkel një traditë të hershme. Por fati vetjak nuk para bën dallime midis një motre dhe një jete të vdekur. Çdo ikje në mërgim paraprihet nga një vdekje, reale, mistike, ose metaforike; çdo ikje në mërgim është një lindje e re, edhe pse disa foshnja ndodh të linden të vdekura. Teksti i Sefajt shquhet jo vetëm për veçoritë e heronjve, për gjuhën e kristaltë, katërcipërisht amtare, por edhe për një afrim dhe kryqëzim, fatlum në ashpërinë e tij, të realitetit me fiktiven. Lexuesi nuk vendos dot as pas faqes së mbrame të romanit nëse ka qënë udhuar në një botë të mirëfilltë, të prekshme (me Paris shkëlqimtar, me hotele dhe restorante luksoze, me avionë, me rrethina të vobegta, me mish të gjallë nxjerrë për shitje, me personazhe historike, siç është Ismail Kadare, apo përkthyesi befasues, ish dandy, ish i burgosur politik, ambasadori Jusuf Vrioni e të tjerë, me të cilët i gjori Ndreu - gazetar i cfilitur, por edhe vazhdimisht i çliruar nga vetëironitë dhe ushtrimet e përvujtnisë do të pijë nga një kafe), apo noton në një realitet tejendanë artistik, ngjizur nga e shkuara, e tashmja, e ardhmja, i shenjtëruar nga hijet e ndritshme të mërgimtarëve të mëdhenj të letrave shqipe dhe nga qytetet ku ata kanë krijuar. Pak libra të tjerë të shkruar në shqip ia dalin mbanë të përcjellin me kaq realizëm, çiltërsi batërdisëse dhe pa komplekse brendinë e vërtetë, atë „pa dorashka” të shqiptarit rrënjëshkulur. Ndreu është një intelektual i dashuruar pas librave dhe udhëtimeve, pas një bote që do të kish qënë e pakuptimtë në mungesë të çdolloj utopie. Ai i ndjen dhe i përjeton ndodhitë e veta dhe të popullit nga rrjedh në trajtë klisheje, të themi, përndryshe nuk mund t’i përthithë, nuk mund t’i pranojë si të vërteta.

Ai është ëndërrtar siç mund të jetë një fëmijë i rritur me zor. Largohet nga atdheu si pa e kuptuar, ndonëse të gjitha hollësitë e jetës së tij të kaluar çojnë në Mërgim. Nuk mund ta mbajë veten nën kontroll ngaqë mërgimi parashtron ca rregulla, që jo rrallë e bëjnë më kryeneç edhe se vetë vdekja. Ka një logjikë të llojit: në ditën kur vdes nuk mund të marrësh pjesë përveçse në varrimin tënd…

I qarkuar nga fushat e pakufishme të Fshatit Global, Ndreun e cfilit malli. I mungojnë dheu i vet (me gjithsej: me mallkimin real apo të mitologjizuar), e shoqja, gjuha në të cilën është lindur. Fakti që stërgjyshë të panumurt të tij kanë përshkuar të njëjtën rrugë të flijimit të pjesshëm nuk mund ta qetësojë, nuk mund ta ndihmojë ta rigjejë veten. Ai përshkon pothuajse krejt hapësirën e mërgimit shqiptar dhe ndalet në Qytetin e Dritave, ku ëndërron dhe përpiqet të integrohet në bashkësitë e shumicës dhe të pakicave të atjeshme, por nuk ia del dot mbanë. Prore e shkundullojnë ndjesi nga ato që e shndërrojnë fatin në ëndërr, pabesi, varrim të ngadaltë. Por meqë në këtë jetë nuk ka vuajtje pa shpërblim, Ndreu do të arrijë të kuptojë dhe të pranojë se, në mërgim, ai që ngre peshë më shumë nuk është intelekti, as fama, as pasuria e ndokujt, por shpirti, aftësia për të mbijetuar me mjete arhetipale, të pacënuara nga ligjet e (pas)modernitetit dhe aq më pak të mondenitetit. Edhe nëse bota mbarë do të rrënohej dhe do të gëlltitej nga hiçi, dhuntia e empatisë dhe shpirtmadhësia zanafillore nuk duhen cënuar. Madje as nëse mbrojtja e këtyre do të shkaktonte zhdukjen e botës. Empatia dhe shpirtmadhësia fitojnë në të tilla ngjarje vlerën e shpirtit, që është pakrahasimisht më e madhe se ajo e botës.

Mirpo Jeta jo vetëm shkruan, por edhe shkatërron romane. Shpeshherë ajo sikur shkruan vetëm që të ketë çfarë të shkatërrojë. Apo thjesht shkatërron, që t’u dëshmojë njerëzve se ruajtja e Kujtesës nuk është e mjaftueshme për të siguruar përjetësinë. Ndreu do të mbërrijë në skajet e vetvetes dhe do të ndalet pikërisht atje ku ferri është mposhtur prej ëndrrës dhe lutjes që gjithçka të mund të shkruajë / shkruhet. Në mënyrën me të cilën romanet mposhtin shkallë-shkallë zhdukjen e qënies njerëzore, tek ëndërrojnë të shkruajnë jetë.

Bukuresht, 2007

Exilul şi (I)realitatea lumii

Tema exilului a devenit aproape hotărâtoare în destinul prozei albaneze de după căderea Cortinei de Fier. În mai puţin decât două decenii, albanezii au fost obligaţi să treacă de la crunta izolare, inclusiv în imagologie şi mass-media, la o lume ce tinde să devină sat global, fără graniţe, dar dominat de graniţele incomparabil mai inflexibile ale prejudecăţilor. Numeroşi scriitori albanezi au luat calea exilului, fie acesta şi cultural. Alţii au devenit scriitori tocmai în spaţiul necunoscut ce trebuia să fie sau să se preschimbe în pământ (citeşte Suflet) al făgăduinţei. Sentimentul dezrădăcinării, al trezirii într-o lume liberă după unele principii, dar la fel de nemiloasă după altele, i-au îndemnat pe scriitorii albanezi ca să încerce să rezolve cu ajutorul exilului cel puţin două probleme spinoase. În primul rând, să nu piară ca identităţi sub atacurile uneori violente, zdrobitoare, ale Dorului de o viaţă răpită (care îi născuse şi fusese a lor), sau sub jocurile cinice, ca să nu spunem demonizate, ale himerelor. În al doilea rând, conştientizând că literatura scrisă în exil poate destrăma graniţele virtuale dintre literaturi numite mari, medii şi mici, şi poate netezi calea adaptării la noile reguli de supravieţuire sau de înălţare spirituală, indiferent de originea etnică, lingvistică, geopolitică a autorului. În scurt timp, scriitori deja înrădăcinaţi în spaţii precum Germania, Elveţia, SUA, Grecia, România etc., au adus literaturii albaneze opere şi capodopere ce por concura fără niciun complex cu cărţi vechi sau noi, născute sau dedicate exilului, şi care fac furori prin mass-media lumii. Cititorul de limbă albaneză, fie că se află în exil, fie în spaţiul albanofon, dispune de câte o frântură personalizată – şi deseori universal valabilă – a experienţei exilului, dar şi câte o imagine inedită, încă sau mereu necunoscută, a Patriei, văzută acum altfel, într-un alt context, din spaţiul străin. După cum se ştie, albanezii au mai înfruntat un exod cumplit în secolul al XV-lea, când aproape o jumătate de milion de oameni au fost nevoiţi să treacă Marea Adriatică şi să se stabilească în Italia, ca să poată supravieţui în absenţa uriaşului Skanderbeg, decedat în anul 1468.

Viaţa scrie romane. Este una din frazele-cheie ale volumului „Ziaristica mea”, semnată de binecunoscutul prozator, eseist şi jurnalist kosovar Bajram Sefaj care, alăturându-se fără să vrea fluviului celor ce pleacă de acasă, după jumătate de veac trăită în patrie, se trezeşte într-o călătorie stranie, dominată de dileme, întrebări retorice, coşmaruri, dar şi revelaţii pe care doar dezrădăcinarea le poate produce, ca să ajungă la Paris. Este o mare diferenţă între a pleca în exil când încă nu ţi-ai încheiat tinereţile, când puterea himerelor şi a ambiţiilor pare a nu (re)cunoaşte piedici de niciun fel, şi a te trezi singur cuc, înstrăinat, într-un soi de pensionare la puterea pensionării, exact când maturitatea începe să devină bătrâneţe. Drama albaneză n-a vrut să ştie însă, de vârsta celor aleşi să sufere. Parisul Luminilor, leagăn mitic al culturii şi civilizaţiei europene şi nu numai, devine brusc şi leagănul multor nefericiţi care-şi au fiecare Parisul său, spulberat odată cu visele nu la o viaţă mai bună, mai sătulă, mai faimoasă, ci la o viaţă normală. De-a lungul mai multor generaţii, în Balcani nu se visează la o existenţă blândă, pufoasă, dulceagă, lipsită de griji şi traume, ci existenţa lăsată de Dumnezeu, la o convieţuire călăuzită doar de echilibrul fiinţelor şi lucrurilor indispensabile. Neputând face nimic pentru acest vis, restul Continentului Bătrân, mereu tânăr când vine vorba de explozii sau menţinere a hedonismului, a prins obiceiul de a concentra virtual (până la un pas de real) în spaţiul balcanic, toate nenorocirile posibile, toate păcatele, toate viciile şi trădările şi nemerniciile şi barbariile. Din această cauză, (re)întâlnirile celor două frânturi ale aceluiaşi continent au fost şi sunt dominate de neîncredere şi pesimism camuflat. Situaţia se schimbă încet, pierde timp de câte ori se schimbă în rău sau nu se schimbă în bine, dovedind că nu e suficient ca viaţa să scrie romane până când romanele vor scrie cu multe îndurare şi înţelegere viaţă.

Călătoria protagonistului din „Parisul în zadar” (roman-reportaj, îl consideră autorul) începe într-o zi de înmormântare. Sora lui Ndreu moare după o viaţă aproape geamănă cu viaţa întregului spaţiu sud-estic, iar fratele pleacă spre centrul Europei, deşi astfel încalcă o tradiţie străveche. Dar destinul individual nu prea face deosebiri între soră şi viaţă moartă. Orice plecare în exil este precedată de o moarte, reală, mistică sau metaforică; orice plecare în exil este o nouă naştere, chiar dacă unii feţi se nasc morţi. Textul lui Sefaj se distinge nu doar prin trăsăturile eroilor, prin limba cristalină, întru totul maternă, ci şi printr-o apropiere şi intersectare fericită în cruzimea ei, a realităţii de ficţiune. Cititorul nu se va hotărî nici după ultima filă a romanului dacă a fost călăuzit într-o lume reală, pipăibilă (cu Paris luminos, hoteluri şi restaurante de lux, avioane, periferii mizere, cărnuri vii scoase la vânzare, cu personaje istorice, cum ar fi Ismail Kadare sau surprinzătorul traducător, fost dandy, fost deţinut politic, ambasador Jusuf Vrioni, şi alţii, cu care sărmanul de Ndreu – jurnalist chinuit, dar şi mereu eliberat de propriile autoironii şi exerciţii de smerenie) va bea câte o cafea, sau înoată într-o realitate strict artistică, compusă din trecut, prezent, viitor, sfinţită de umbrele strălucitoare ale marilor exilanţi ale literelor albaneze şi de oraşele în care ei au creat. Puţine alte cărţi scrise în albaneză reuşesc să transmită cu atâta realism, sinceritate copleşitoare şi fără complexe imaginea lăuntrică adevărată a albanezului dezrădăcinat. Ndreu este un intelectual împătimit de cărţi, de călătorii şi de o lume lipsită de rost în absenţa oricărei utopii. El simte şi trăieşte evenimentele sale şi ale neamului său în mod clişeu, s-ar zice, altfel nu şi le poate asimila, nu le poate accepta ca fiind reale. El este un visător cum numai un copil crescut cu forţa poate fi. Pleacă din patrie aproape fără să-şi dea seama, deşi toate amănuntele vieţii sale trecute duc la exil. Nu se poate controla, căci exilul impune anumite reguli, fiind uneori mai inflexibil chiar şi decât moartea. Are o logică de genul: de ziua în care mori nu poţi participa decât la propria înmormântare…

Încercuit de nemărginitele câmpii ale Satului Global, Ndreu este torturat de dor. Îi lipsesc pământul său (cu tot cu blestemul real sau mitologizat), iubita lui soţie, limba în care s-a născut. Faptul că nenumăraţi strămoşi ai săi au trecut prin aceeaşi cale a martiriului parţial nu-l poate linişti, nu-l poate ajuta să se regăsească. El parcurge aproape tot spaţiul exilului albanez şi se opreşte în Oraşul Luminilor, unde visează şi încearcă să se integreze comunităţilor de majoritari şi minoritari de acolo, dar nu izbuteşte. Este ciclic zguduit de emoţii din cele ce fac din soartă o himeră, o trădare, o latentă înmormântare. Totuşi, deoarece nu există suferinţă fără răsplată, Ndreu va ajunge să înţeleagă şi să accepte că, în exil, nu intelectul contează cel mai mult, nu faima, nu averea cuiva, ci sufletul, capacitatea de a supravieţui prin mijloace arhetipale, neatinse de legile (post)modernităţii şi, cu atât mai puţin ale mondenităţii. Chiar dacă lumea întreagă s-ar ruina şi ar fi înghiţită de neant, darul empatiei şi milostenia primordiale nu trebuie alungate. Chiar dacă susţinerea acestora ar cauza dispariţia lumii. Empatia şi milostenia capătă în acest context valoarea sufletului, incomparabil mai mare decât cea a lumii.

Dar Viaţa nu doar scrie, ci şi distruge romane. Deseori parcă scrie doar ca să aibă ce distruge. Sau distruge pur şi simplu, pentru a le dovedi oamenilor că ocrotirea Memoriei nu este suficientă ca să asigure veşnicia. Ndreu va atinge ultimele graniţe ale sinelui şi se va opri exact unde iadul este învins prin visul şi ruga de a putea scrie. În stilul cu care romanele înving treptat dispariţia speţei umane, visând să scrie vieţi.