Ditë kur vret edhe vetëm duke shëtitur (1999) [AL]

Ardian-Christian Kyçyku

Shkrimtarja Elvira Dones

Duhet thënë se me Elvira Donesin mbyllet ajo lëngatë e gjatë stilistike e prozës femërore shqipe, bjerret ligjërimi i tejzgjatur, i mbytur në hollësira pa bukë, shpërthehen tabutë, kurse këmbëngulja e vetvetishme për t’u vënë gjërave emrat e tyre hap një vend të veçantë në prozën shqipe në përgjithësi.

Pas dy romanesh të suksesshëm: “Dashuri e huaj” – ngjarje e jetuar nga vetë autorja dhe e shkruar si me bisturi, në mish të gjallë, – dhe “Kardigan” – një sagë e ndarjes më dysh e shpirtit femëror shqiptar, mes Lindjes e Perëndimit, – vëllimi “Lule të gabuara” (për pó ata vrasës e të vrarë, duhet shtuar) vendos gurin e fundit të një mozaiku, që e sheh (vegon, pasqyron, përkthen) Ballkanin nga Perëndimi dhe Perëndimin nga Ballkani. Vështirë të gjesh një vëllim tjetër bashkëkohor të shkruar me një vetëdije kaq të lartë e të kulluar shqiptare, përtej ngrohtësisë molisëse, (trashëgimi e realizmit socialit), përtej thurrjes së lavdeve ndaj së shkuarës dhe miteve – çka shmang, mes të tjerash, edhe mundësinë e një periudhe të zezë, siç ishte diktatura, për ta zgjatur jetën e vet nëpërmjet dhembjeve e zhgënjimeve të së tashmes. Ky vëllim, mendoj, mbyll një etapë të rëndësishme të shkrimtares, për t’ia hapur portën një tjetre, ku arritjet duket të jenë më tepër se befasuese.

“Lule të gabuara” ngjizet nga shtatë tregime, që mund të mendohen edhe si shtatë ditë të një jave shekullore, shtatë ngjyra të një zie shekullore, shtatë nota të një kuje. Jo rastësisht, tregimet i lidh një urë e coptuar, – më saktë: coprat e një ure të thyer tjetërkund, në një tjetër kohë, – një endje e ligjërueses nëpër botën e lirë, bashkë me të bijën, së cilës i rrëfehen pa zë batërditë e një bote të pamëshirshme dhe gjithaq të shtrenjtë shqiptare. Asgjë nuk është më përrallë në këtë botë. Copërat e urës që e lidhte dikur, mbase në lashtësi, shpirtërimin shqiptar me të Natyrshmen mbeten të njësuara vetëm në kujtesë, teksa kujtesa gdhihet çdo ditë e kërcënuar nga mundësia e tjetërsimit.

“Mishi i Tokës së Mardhur” është një monolog plumbi, i atij plumbi që peshon më tepër se çdo ëndërr e dekoratë dhe që endet nga një jetë shqiptare në tjetrën, duke hapur nga një plagë të pambyllshme, nëse nuk arrin të vrasë. Monologu trajton me mjeshtëri të veçantë, – dhe me një përqëndrim të skajshëm simbolesh e alegorish, – çështjen e tjetërsimit, ndarjen përgjakëse të së shkuarës (kur shqiptari nuk vinte asgjë para Bukurisë dhe Nderit) nga e tashmja (kur shqiptari nuk ve kurrgjë para mbijetesës).

Novela “Lule të gabuara” ringjall vitet kur ata që duhej të pendoheshin (për të mos thënë: të vrisnin veten) merrnin lule, kurse të tjerët, të helmuar pa e ditur nga ngjyrat dhe fjalimet, përgatiteshin të lanin me drama e gjymti të mëvonshme, marrëzinë e të parëve.

“Kërkomëni në kazanët” është një histori ngjethëse lavirash shumëkombëshe, një duhmë e dalë pikërisht nga gryka e njërit prej shumë kazanëve të jetës sonë të përditshme. Historia ndodh në vetëm disa orë, të gjata e rraskapitëse sa shitja e trupit, dhe fundin e këtyre orëve e lan me gjak një mërgimtar, të cilit i janë dashur vite për të dalë nga një anonimat njëfarësoj i dhembshur shqiptar, drejt hiçit shkëlqimtar e mishngrënës, që dikur aq shumë i ngjante Parajsës. Zgjidhja e trysnisë forcon idenë se në këto kohëra asgjë nuk mund të jetë e trilluar.

Ngjarjet e vëllimit lidhen mes veti falë një ure tjetër, të brendshme e të padukshme, urë që mund të pagëzohej “e fatkeqësive”. Rastësitë janë të papranueshme në një histori kaq të ngarkuar shqiptare; çfarë mbillet sot, korret nesër.

Nuk mund të bëhen shumë komente përskaj këtyre rrëfimeve. Jeta e ngujuar në ta del e dyndet drejt lexuesit, dhe është mjaft e gjallë që të mund të lypë ndihmën e një kritike të rëndomtë.

Një nga më të arriturit është tregimi “Ditë”. Ditë të ngeshme të një çifti në Perëndim, me zënka, dalldi e përsiatje të vakëta rreth dashurish të vakura, ditë kur edhe thjesht duke shëtitur, mund të vrasësh dikë. Një dëshmi më shumë se përpëlitjet e sotme të botës, duke lënë mënjanë ndrojtjen nga patetizmi, i detyrohen pikërisht vdekjes së ngadaltë, të shumëfishtë, të Dashurisë, e sidomos mbylljes së secilit në guackën e vet, në kujtimet e veta – derisa të gjitha shndrrohen në paranojë.

Pason “Roberti me çarçaf”, rrëfim shkundullues për kohën kur njeriu s’kish të drejtë as të vriste veten. Është për t’u shënuar kjo përputhje e mendësisë së regjimeve tiranike (ku ishe i dënuar me lumturi) me këshillat fetare që e ndalojnë vetëvrasjen.

“Vetura e ndryshkur” ka strukturën e një romani të shkurtër dhe sjell diçka nga aroma e letrave latino-amerikane. Përshkruan jetën e një shqiptari të zakonshëm, të lindur nga nëna dhe të dështuar nga jeta. Disa nga bijtë e tij, tek “Frank”, u marrin jetën duke u shitur drogë atyre pak të rinjve perëndimorë që ende besojnë në himerat e politikanëve.

Vëllimi ka një orientim të dukshëm ndaj shpërdhëmbjes së Moralit me amullinë e shpëtimeve të rreme, me të cilët na e mjekon shpirtin e Përditshmja. Kjo shpërdhëmbje i tejçohet lexuesit (shpeshherë: shikuesit) pa lajlelule, drejtpërdrejt, jo rrallë me tone pamfleti, dhe nuk janë të pakta faqet ku vërtet rrjedh gjak. Dones dëshmon një vertikalitet te rrallë dhe një fuqi të veçantë për t’iu dhuruar lexuesit me gjithë revoltën e saj, me ëndrrat dhe trishtimin fin të pluhurosjes së tyre. Shkrimtarja e njeh jetën me rrënjë, nuk u shmanget as rrënjëve të helmëta, as atyre që ndjellin lumturinë, dhe nuk le pa risjellë tek lexuesi, por nga një kah i pabotuar më parë, idenë së djalli fshihet pas hollësirave. Njëra nga idetë e tjera kyçe të vëllimit mund të merrej ftesa për një pastrim të përgjithshëm shpirtëror, duke kaluar, kuptohet, nëpër të gjithë rrathët përvëlues të kthimit në vetvete: po nuk e mësuam se cilët jemi (bërë) në të vërtetë, përtej temjanit të miteve, dhe po nuk e matëm me gjakftohtësi rrugën mes ç’kemi qenë e ç’jemi, nuk do ta gjejmë dot se ç’mund të bëhemi. Në të tillë udhëkryqe, përqindja e tepruar e poezisë me sy hapur është të paktën e papranueshme.

Shumica e banorëve të vëllimit nuk të largohen lehtë nga jeta, edhe kur të ndodh t’i shohësh përditë, jashtë librit, nëpër aeroporte, dyqane, ëndrra mërgimi etj. Janë njerëz që s’kanë ardhur nga planete të tjerë, që enden kokëprerë, ose jetëprerë, në njëfarë gjallimi që s’mund të quhet as jetë, as nënjetë, por mëdyshje. Aq herë syri i vdekjes e ngatërron secilin prej nesh me secilin prej tyre.

Me në fund, duhet shpresuar se jeta kaq e gjallë e librave si i mësipërmi do ta tërheqë sa më shpejt vëmendjen e duhur, duke e nxjerrë faqebardhë kritikën zyrtare nga vesi po nuk vdiqe në dhé të huaj, nuk të njoh!

Gazeta KOHA DITORE, 19-11-1999